کتابت قرآن

کتابت قرآن، نگارش و جمع‌آوری قرآن توسط صحابه و تابعین. نظم و ترتیب عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر (ص) و با دستور ایشان انجام شده است. درباره نظم و ترتیب سوره‌ها، برخی قائلند این نظم در زمان حیات پیامبر (ص) ایجاد شده است اما برخی دیگر معتقدند علی (ع)‌ و سپس زید ‌بن‌ ثابت، جمع و ترتیب سوره‌ها را برای نخستین بار بعد از وفات پیامبر (ص) انجام دادند. علی (ع) قرآنی را جمع‌آوری کرد اما مردم آن را نپذیرفتند و دیگر کسی آن قرآن را ندید. پس از آن هر کدام از صحابه از جمله ابی بن کعب، سعد‌ بن معاذ و دیگرانی به جمع‌آوری قرآن پرداختند. بعدها این تعدد و اختلاف نسخه، باعث اختلاف میان مردم شد که در زمان خلافت عثمان او تصمیم بر یکسان‌سازی صحیفه‌های صحابه گرفت. عثمان گروهی را برای جمع‌آوری قرآن واحدی تشکیل داد. علی‌(ع)‌ نیز با یکسان‌سازی عثمان موافق بود. نگارش ابتدایی قرآن با خطی بود که هیچ علامت و نقطه‌ای نداشت و این باعث اختلاف قرائت شد که بعدها نقطه‌ و اعراب‌گذاری را نصر بن‌ عاصم و ابوالاسود دئلی انجام دادند. به مرور زمان طراحی قرآن تغییر کرد و هنرهایی همچون خطاطی، تذهیب بر آن تاثیر گذاشت.

مفهوم‌شناسی

کتابت قرآن، اصطلاحی است برای جمع‌آوری و نگارش قرآن کریم که از ابتدای نبوت حضرت محمد(ص) به مرور زمان و توسط افراد مختلفی از جمله صحابه و تابعین انجام می‌شده است. با ظهور اسلام و گـسترش‌ تعالیم‌ آن، این دانش در بین مسلمانان رواج یافت و در این میان خط و کتابت‌ نیز مورد توجه‌ قرار گرفت؛ زیرا معجزه پیامبر (ص) قرآن بود و قرائت و کتابت آن، فریضه‌ای مقدس به شمار می‌رفت.

تاریخچه

ترتیب و نظم عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر (ص) و با دستور ایشان انجام شده است. هر سوره با نزول بسم الله الرحمن الرحیم آغاز و آيات به ترتیب نزول در آن ثبت می‌گردید،‌ تا موقعی که بسم الله دیگری نازل و سوره دیگری آغاز می‌شد. اما درباره نظم و ترتیب سوره‌ها میان علما اختلاف است. سید مرتضی و بسیاری از محققین می‌گویند قرآن هم‌چنان که هست، در زمان حیات پیامبر (ص) شکل گرفته است. اما برخی دیگر می‌گویند نظم و ترتیب سوره‌ها پس از وفات پیامبر (ص) شکل گرفته است.

اولین کاتبان

برخی محققین و تاریخ‌نویسان می‌گویند پس از وفات پیامبر(ص) برای نخستین بار علی(ع) و سپس زید‌بن ثابت جمع و ترتیب سوره‌ها را انجام داده‌اند. در روایات آمده علی(ع)‌ مدت شش ماه در منزل نشست و کتابت قرآن را به پایان رساند و این جمع آوری به مصحف علی(ع) معروف شد.

ابن ندیم می‌گوید «اولین مصحفی که گردآوری شد مصحف علی بود و این مصحف نزد آل جعفر بود». گفته‌اند علی(ع) بعد از اتمام کتابت قرآن به مسجد آمد و آن را به مردم معرفی کرد، اما مردم گفتند به آنچه آورده‌ای نیازی نیست و علی(ع) گفت دیگر آن را نخواهید دید.

مصحف‌های صحابه

پس از رحلت پیامبر (ص) و پذیرفته نشدن مصحف علی (ع)‌، علاوه بر زید، برخی از صحابه از جمله عبدالله بن مسعود، اُبی‌ بن‌ کعب، مقداد بن اسود، سالم مولی ابی‌حذیفه، معاذ بن جبل و ابوموسی اشعری به جمع‌آوری قرآن پرداختند. روزی سالم و عده‌ای برای نام این جمع‌آوری و تدوین بحث کردند برخی نام سِفر را گفتند ولی قبول نشد تا اینکه نام مصحف پیشنهاد شد و همه پذیرفتند.

یکسان‌سازی مصحف‌ها

چندین نسخه از مصحف نزد صحابه موجود بود که هر کدام هم با دیگری تفاوت‌هایی داشت. این اختلاف در مصحف‌ها و قرائت‌ها باعث اختلاف میان مردم شد.لذا عثمان تصمیم به یکسان سازی مصاحف گرفت و با صحابه مشورت کرد و همه موافقت کردند. عثمان ابتدا با زید بن ثابت و گروهی دیگر شروع کردند ولی توانایی یکسان‌سازی را نداشتند لذا از صحابه‌ای چون ابی‌ بن‌ کعب، انس بن مالک و دیگر صحابه کمک گرفتند و مصحف واحدی را ایجاد کردند. در منابع آمده علی (ع) نیز با این حرکت عثمان موافق بوده و فرموده است «اگر امر مصحف‌ها به من واگذار می‌شد، من همان می‌کردم که عثمان کرد».

نگارش

هنگام ظهور اسلام، خط و کتابت میان اعراب حجاز رایج نبود. تنها کمتر از بیست نفر با خط و نوشتن آشنا بودند. پیامبر(ص) آنان را برای کتابت وحی استخدام کرد و مسلمانان را به آموختن خط و کتابت تشویق نمود.

خط

تعداد کمی از اعراب حجاز قبل از اسلام با خط و کتابت آشنا بودند. آنها تحت تاثیر مردم شام و عراق که با آنها تجارت داشتند، با خط نسخ و کوفی آشنا شدند. این دو خط در میان مسلمانان رواج یافت اما با گذشت زمان رواج خط نسخ بیشتر از کوفی شد و مصحف‌ها با خط نسخ نوشته می‌شد.تاریخ گزارش می‌دهد که در حدود چهل سال بعد از عثمان به خاطر نبود نقطه بر روی حروف و در نتیجه تغییر قرائت، حاکم وقت عراق و حجاز، حجاج بن یوسف، به نویسندگان خود دستور می‌دهد برای حروف مشابه هم، علایم و نشانه‌هایی وضع کنند و نصر بن‌ عاصم از شاگردان ابوالاسود دئلی این امر را به عهده می‌گیرد.

اعراب‌گذاری

در پایان قرن اول که تعداد مسلمانان غير عرب جامعه اسلامی که با زبان عربی بیگانه بودند زیاد شدند، به وضع علائم و نشانه‌هایی برای کلمات قرآن، نیاز پیدا شد. ابوالاسود دئلی علامت‌های دایره مانندی را بر حروف قرار داد به عنوان علامت فتحه،‌ ضمه و کسره.

هنر و کتابت قرآن

خطاطی

نخستین کسی که در راه تکمیل کتابت قرآن و زیبایی خط آن قدم برداشت، خالد‌ بن‌ ابی‌ الهیاج از اصحاب امام علی(ع) بود. در منابع آمده است که عمر بن عبدالعزیز از خالد خواست تا قرآنی با خط زیبا برای او بنویسد. خطاطان تا اواخر قرن سوم هجری قرآن را با خط کوفی می‌نوشتند؛ اما از آن به بعد در اوایل قرن چهارم، خط نسخ جای خط کوفی را گرفت. و خطاط معروف ابن مقله اولین قرآن را به خط نسخ نوشت.

تذهیب

فن تذهیب به طلاکاری و نقاشی‌های حواشی قرآن گفته می‌شود. این هنر همراه با خطاطی پیشرفت کرد تا جایی که خطاطان قرآن،‌ کار تذهیب آن را نیز انجام می‌دادند. قدیمی‌ترین اثری نقاشی و تذهیب قرآن در دست، متعلق به قرن سوم هجری به بعد است. این قرآن‌ها غالبا به دستور سلاطین و امراءِ وقت تهیه می‌شد.

جلدسازی

پیش از ظهور اسلام نیز جلد سازی وجود داشته است. اما آشنایی مسلمانان با قرآن و اهمیت نگهداری و حفظش، آنان را با شیوه جلدسازی قرآن آشنا کرد. اوایل دوران اسلامی جلد سازی با چرم و به شکل ساده بوده است. نخستین جلد‌های اسلامی بدست آمده شبیه آثار مصری و مربوط به قرن سوم هجری است؛ اما قدیمی‌ترین جلدی که از دوره اسلامی ایران باقی مانده به سده هفتم هجری تعلق دارد که مربوط به مسجد جامع نائین است.

جستارهای وابسته

پانویس

منابع

پیوند به بیرون